Nieuws

‘Cornelis Lely’

Honderd jaar geleden werd het startsein gegeven voor ’s werelds grootste waterbouwkundig project ooit. Het Nederland van 1918 kende geen Afsluitdijk, geen IJsselmeer polders. Maar het aanvaarden van de Zuiderzeewet zou hier verandering in brengen. De plannen van ingenieur Cornelis Lely kwamen ten uitvoer. Dit was de start van de Zuiderzeewerken! Dit jaar staat dan ook in het teken van 100 jaar Zuiderzeewet.

Deel 5: De regio van IJsselmeer verandert

Van Zuiderzee naar IJsselmeer. Dat brengt grote veranderingen met zich mee. Voor de natuur, de visserij, de mens en het grondgebruik in de wijde regio.

Van visser tot boer
Rond 1900 is de Zuiderzeevisserij op zijn hoogtepunt. Zo’n 3000 boten varen dagelijks op de binnenzee om vis binnen te halen. De Afsluitdijk is in 1932 gereed, de voormalige Zuiderzee is dan het grote IJsselmeer. Zout water wordt langzamerhand zoet water.

In 1934 is het water al bijna geheel verzoet door het water dat de rivier de IJssel aanvoert en door de afvoer van water door de spuisluizen in de Afsluitdijk. De zoutwaterdieren zoeken hun heil elders. De bruinvis en zeehond vertrekken al snel. De vissen haring, bot en ansjovis houden het iets langer uit in het zoete water. De paling, snoekbaars en spiering voelen zich gelukkig ook thuis in het zoete water. Toch betekent het voor de vissers uit de gehele regio dat ze niet meer, zoals eerder het geval was, van de inkomsten van de visserij kunnen rondkomen.

Al in 1901 demonstreert een groot aantal mensen tegen de plannen voor Zuiderzeewerken. Naast de vissers worden ook vishandelaren, scheepsbouwers en zeilmakers werkloos. In onderstaand filmpje zijn beelden van de bedrijvigheid van het toenmalige Zuiderzeestadje Spakenburg te zien. Ook de acties van de vissers in Den Haag laten zien hoe ingrijpend Plan-Lely met de Zuiderzeewerken is voor het hele gebied rondom de Zuiderzee.

De Urker visservloot verlegt haar werkgebied naar de Noordzee. Andere vissers gooien het over een andere boeg en worden boer of pluimveehouder. In 1925 wordt de Zuiderzeesteunwet van kracht. Deze wet zorgt ervoor dat vissers, die niet langer kunnen rondkomen, een uitkering kunnen aanvragen. Naast de schadeloosstelling is er door deze steunwet geld gereserveerd voor de pensionering. De Zuiderzeesteunwet is pas in 2005 buiten werking gesteld. In het onderstaande filmpje vertelt een visser wat het ontstaan van IJsselmeer en de inpoldering voor invloed heeft op het (vissers-)leven in het Gelderlandse Elburg.

Natuur en Recreatie
Bij de aanleg van de IJsselmeerpolders zijn er randmeren ontstaan, zoals het Veluwemeer, Gooimeer en Ketelmeer. Deze zijn een oase voor hengelaars, zeilers en andere watersportliefhebbers. Duizenden vogels vinden er hun voedsel. Ook de IJsselmeerkustgebieden in Noord-Holland en Friesland bieden de fiets, wandel- en watersportliefhebbers uitgebreide mogelijkheden om te recreëren. En natuurlijk Nationaal Park Nieuw Land.

Daarnaast is het hele IJsselmeergebied onmiskenbaar een tussenstop voor vogels tijdens hun trekvlucht van Afrika naar Noord Europa en vice versa. Dankzij de aanleg van de Houtribdijk, die van Enkhuizen naar Lelystad loopt, is in 1976 het Markermeer ontstaan. Deze waterkering scheidt het IJsselmeer van het Markermeer.

De polders als voedselvoorziening
De landbouwgronden die ontgonnen zijn door de Zuiderzeewerken zorgen voor vanaf nu voor een deel van de Nederlandse voedselvoorziening.  In de jaren zeventig is er genoeg grond ontstaan om de voedselproductie op peil te houden.

Heeft men in de Noordoostpolder als agrariër de keuze tussen kavels van 12 tot 48 hectare grootte, in Oostelijk en Zuidelijk Flevoland hebben de landbouwgronden een grotere omvang. De ontwikkelingen in de landbouw zorgen ervoor dat boeren meer gewassen kunnen verbouwen en dus meer ruimte nodig hebben. Een echt goede indruk van de maakbaarheid van Flevoland krijg je vanuit de lucht:

Bron: www.100jaarzuiderzeewet.com.

‘Cornelis Lely’

Honderd jaar geleden werd het startsein gegeven voor ’s werelds grootste waterbouwkundig project ooit. Het Nederland van 1918 kende geen Afsluitdijk, geen IJsselmeer polders. Maar het aanvaarden van de Zuiderzeewet zou hier verandering in brengen. De plannen van ingenieur Cornelis Lely kwamen ten uitvoer. Dit was de start van de Zuiderzeewerken! Dit jaar staat dan ook in het teken van 100 jaar Zuiderzeewet.

Deel 4: Uitvoering van de Zuiderzeewerken

De Zuiderzeewet is aangenomen. Het eigenlijke werk van dit immense project gaat van start. De Zuiderzeeraad, met Cornelis Lely als voorzitter, staat aan de leiding. Voor de uitvoering van de waterbouwkundige werken richt men de Dienst der Zuiderzeewerken op. Zij nemen de verantwoordelijkheid voor het bouwen van de dijken, polders en bruggen.

Het begin van de Werken
De eerste stap voor de afsluiting van de Zuiderzee is de bouw van de 2,5 kilometer lange Amsteldiepdijk naar het eiland Wieringen in 1920. Dit project duurt vier jaar en levert veel nuttige informatie op voor het bouwen van de Afsluitdijk. In die tijd verslechtert de economie door de Eerste Wereldoorlog. Hierdoor geeft de overheid pas in 1924 toestemming om met de echte uitvoering van de Zuiderzeewet aan de slag te gaan.

De bouw van de Afsluitdijk begint in januari 1927. Zowel vanaf het Noord-Hollandse Den Oever, als vanaf het Friese dorp Zurich zijn arbeiders in weer en wind aan het werk om de waterkering van 32 kilometer te realiseren. Tot die tijd is de visserijvangst op de Zuiderzee nog volop in gang.

Eigenlijk zou de Wieringermeerpolder pas na het sluiten van de afsluitdijk gerealiseerd worden, maar omdat Nederland grote behoefte heeft aan landbouwgrond wordt de aanleg versneld. Tegelijk met start van de afsluitdijk maakt men in 1927 een begin met de aanleg van de Wieringermeerpolder. Eén van de gebruikte gemalen vernoemt men naar Ingenieur Cornelis Lely. De Zuiderzee bestaat nog als de Wieringermeerpolder wordt afgerond. Daarom is deze polder, die in 1930 droogvalt, de enige echte Zuiderzeepolder. Een recent artikel hierover is hier te vinden.

In hetzelfde jaar richt de minister van Waterstaat een nieuwe dienst op om de polder tot leven te brengen: “Dienst voor het in cultuur brengen van de in de Wieringermeer drooggevallen gronden” (Directie van de Wieringermeer). Zij beslissen over de ontginning, het in cultuur brengen van de landbouwgronden en wat er gebouwd gaat worden. Twee jaar later, op 28 mei, wordt het laatste sluitgat de Vlieter gedicht en is de Afsluitdijk voltooid.  De Zuiderzee is helemaal afgesloten en daarmee is Het IJsselmeer geboren. Genoemd naar de rivier de IJssel die uitmondt in het binnendijkse water.

Drooglegging van IJsselmeerpolders
In 1936 begint de bouw van de Noordoostpolderdijk die van het Friese Lemmer tot het Overijsselse Vollenhoverland loopt. De Noordoostpolder wordt aan het Overijsselse land vastgelegd, zonder randmeer. Het is 1942, midden in de oorlogstijd, als de Noordoostpolder droogvalt. Het nieuwe land, met een oppervlakte van 48.000 hectare, wordt door de Duitse vijand met rust gelaten. Dankbaar maken onderduikers gebruik van Noordoostpolder om deze als schuilplaats te gebruiken. De afkorting NOP staat in die tijd voor Nederlands Onderduikers Paradijs. maar dat blijkt bedrieglijk: uiteindelijk komen bij een razzia tal van onderduikers om het leven.

Er is veel kennis opgedaan over de inpoldering van Noordoostpolder. Mede daarom besluit men om bij de Oostelijke- en Zuidelijke IJsselmeerpolder een randmeer aan te leggen. In 1957 valt Oostelijk Flevoland droog. In 1968 volgt de drooglegging van Zuidelijk Flevoland. Dan staat er in Plan-Lely nog de polder Markerwaard. De voorbereiding hiervoor treft men door een dam tussen Noord-Holland en Lelystad aan te leggen. In 1975 wordt het laatste gat in deze Houtribdijk tussen Lelystad en Enkhuizen gesloten. De geplande Markerwaard wordt uiteindelijk nooit verwezenlijkt.

Met alleen droogleggen ben je er nog niet. Het nieuwe land heeft ook een inrichting en vormgeving nodig. De Directie van de Wieringermeer pakt deze taak op in deze polders en krijgt in 1963 een nieuwe naam: Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP). Naast de uitvoering van de waterbouwkundige werken en ontginning is er aandacht om de nieuwe samenleving in goede banen te leiden. Hiervoor maakt men gebruik van wetenschappelijk onderzoek op het gebied van landinrichting, demografie en sociografie en het plannen en bouwen van dorpen en steden. Men ontwerpt en richt in vanaf de tekentafel. Dat zie je terug in de polders. Veel lange en rechte wegen en kavels. Een maakbare samenleving in een nieuw stuk land.

In 1951 houdt de Technische Hogeschool in Delft (de tegenwoordige Technische Universiteit Delft) een tentoonstelling over de drooglegging van de Zuiderzee. Het bioscoopjournaal daarover van 1 januari 1951 is hieronder te zien.

 Bron: www.100jaarzuiderzeewet.com.

‘Cornelis Lely’

Honderd jaar geleden werd het startsein gegeven voor ’s werelds grootste waterbouwkundig project ooit. Het Nederland van 1918 kende geen Afsluitdijk, geen IJsselmeer polders. Maar het aanvaarden van de Zuiderzeewet zou hier verandering in brengen. De plannen van ingenieur Cornelis Lely kwamen ten uitvoer. Dit was de start van de Zuiderzeewerken! Dit jaar staat dan ook in het teken van 100 jaar Zuiderzeewet.

Deel 3: De Zuiderzeewet en de Zuiderzeewerken

Klik op de afbeelding voor een vergroting

In het Staatsblad van 14 juni 1918 wordt de Wet tot afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee (Zuiderzeewet) afgekondigd. Het startschot om aan de Zuiderzeewerken te beginnen.

Het wetsontwerp wordt op 9 september 1916 door Ingenieur Cornelis Lely, minister van Waterstaat, bij de Tweede Kamer ingediend. De Zuiderzeewet wordt op 21 maart 1918 door deze Kamer aangenomen. Op 13 juni stemt de Eerste Kamer in met de wet en na de afkondiging in het Staatsblad op 14 juni 1918 is het officieel. De Zuiderzeewet is aangenomen. Vandaar de viering op 14 juni 2018.

De Zuiderzeewet is een zogenaamde raamwet. Dit betekent dat de wet niet in detail omschrijft wat er gaat gebeuren op welk tijdstip. Wat wel wordt bepaald is dat de Zuiderzee voor rekening van de Staat wordt afgesloten. Dit door een afsluitdijk “loopende van de Noordhollandsche kust door het Amsteldiep naar het eiland Wieringen en van dit eiland naar de Friesche kust bij Piaam”. Gedeelten van de af te sluiten Zuiderzee worden drooggemaakt. Pas later wordt door de regering besloten welke gedeelte en in welke volgorde er wordt ingepolderd.

Belangrijke redenen voor de aanneming zijn, naast grotere veiligheid door bescherming tegen overstromingen: de verbetering van de waterstaatkundige toestand van de omliggende provincies, uitbreiding van het grondgebied en groter werkgelegenheid. De Zuiderzeewet bestaat uit een aantal geplande Zuiderwerken uit Plan-Lely. De Dienst der Zuiderzeewerken en de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders worden respectievelijk verantwoordelijk voor de waterbouwkundige werken en de inrichting van het nieuwe land.

Muzikaal gezien leverden de Zuiderzeewerken vele jaren later nog inspiratie op voor tekstschrijver Henk Cornelissen. Hij was verantwoordelijk voor het nummer ‘Zuiderzeewerken’ dat verscheen op het album ‘Slips of the Tong’ van de Wieringer formatie De Bunzingers.

Bron: www.100jaarzuiderzeewet.com.

‘Cornelis Lely’

Honderd jaar geleden werd het startsein gegeven voor ’s werelds grootste waterbouwkundig project ooit. Het Nederland van 1918 kende geen Afsluitdijk, geen IJsselmeer polders. Maar het aanvaarden van de Zuiderzeewet zou hier verandering in brengen. De plannen van ingenieur Cornelis Lely kwamen ten uitvoer. Dit was de start van de Zuiderzeewerken! Dit jaar staat dan ook in het teken van 100 jaar Zuiderzeewet.

Deel 2: Plan Lely

De Zuiderzeewet is er niet zomaar. Plannen om de Zuiderzee in te dammen lopen al decennialang. Eind 19^e eeuw is de Zuiderzeevereniging opgericht om mogelijkheden tot afsluiting en inpoldering van de gehele Zuiderzee te onderzoeken. Daaruit voortvloeiend komt Plan-Lely als beste uit de bus.

De Zuiderzeevereniging, die van 1886 tot 1949 bestaat, heeft als doel:
‘doen instellen van een volledig en grondig (technisch en finantieel) onderzoek of en zoo ja, naar de wijze waarop en de middelen waardoor eene afsluiting (mede ter voorbereiding eener latere geleidelijke drooglegging) van de geheele Zuiderzee, de Wadden en de Lauwerszee, wenschelijk en uitvoerbaar is’.

Ingenieur Cornelis Lely promoveert binnen een jaar na indiensttreding bij het Technisch Bureau van Zuiderzeevereniging van assistent naar hoofdingenieur. Onder leiding van Ingenieur Cornelis Lely onderzoekt men de staat van de bodem en de zeestromingen in het gebied. Dit door diverse expedities te ondernemen naar de Zuiderzee en de Waddenzee. De resultaten zijn te lezen in Nota’s die door de Zuiderzeevereniging worden gepubliceerd. De Technische Nota bevat het ‘Ontwerp tot Afsluiting der Zuiderzee over Wieringen met gedeeltelijke indijking binnen die afsluiting’, het zogenaamde Plan-Lely.

Al in 1891 presenteert Ingenieur Cornelis Lely zijn plan dat voorziet in afsluiting van de Zuiderzee door middel van een dijk tussen Noord-Holland en Friesland. Plannen van eerdere waterbouwkundigen zijn vaak om diverse redenen onuitvoerbaar. Lely weet de fundering wel goed te onderzoeken en te verwoorden. Zo ziet hij de betekenis in van een vast staand peil voor de waterhuishouding van het IJsselmeer en van het meer als zoetwaterbuffer. Er wordt in dit plan via sluizen in de afsluitdijk op de Noordzee uitgewaterd. Ook houdt Ingenieur Cornelis Lely rekening met de kleigronden, wat de beste landbouwgrond oplevert.

‘Plan van Afsluiting en droogmaking der Zuiderzee’ door de Zuiderzeevereniging. 
Maker: A.A. Beekman (Klik op de kaart voor een vergroting)

Het oorspronkelijke Plan-Lely zorgt voor een totale polder-oppervlakte van 232.000 hectare, verdeeld over vier IJsselmeerpolders. Ook grootschalige landaanwinning wordt voor de voorstanders van het Zuiderzeeproject aangevoerd om de uitvoering ervan aantrekkelijk en rendabel te maken. Toch brengt de watersnood van 1916 uiteindelijk de doorslag om Plan-Lely echt te realiseren. Pas in 1918 krijgt het plan een wettelijke status door aannemen van de Zuiderzeewet.

Bron: www.100jaarzuiderzeewet.com.

‘Cornelis Lely’

Honderd jaar geleden werd het startsein gegeven voor ’s werelds grootste waterbouwkundig project ooit. Het Nederland van 1918 kende geen Afsluitdijk, geen IJsselmeer polders. Maar het aanvaarden van de Zuiderzeewet zou hier verandering in brengen. De plannen van ingenieur Cornelis Lely kwamen ten uitvoer. Dit was de start van de Zuiderzeewerken! Dit jaar staat dan ook in het teken van 100 jaar Zuiderzeewet.

Deel 1: Van Zuiderzee naar (IJssel)meer

“Eens ging de zee hier tekeer, maar die tijd komt niet weer. Zuiderzee heet nou IJsselmeer. Een tractor gaat er nou greppels graven. ‘k Zie tot de horizon geen schepen meer”

De bekende Zuiderzeeballade – die in 1959 werd gezongen door Sylvian Poons en Oetze Verschoor – schetst de impact van de veranderingen van de komst van de Zuiderzeewerken en het ontstaan van het IJsselmeer op de mens en zijn omgeving. Het aannemen van de Zuiderzeewet is het startschot van het uitvoeren van de Zuiderzeewerken en daarmee het einde van het Zuiderzee. Dit heeft, tot de dag van vandaag, vele gevolgen voor heel het gebied rondom de Zuiderzee.

De woeste binnenzee in het noordelijk deel van Nederland slokt al sinds de middeleeuwen land op, vooral na heftige stormen. De Zuiderzee brengt steeds meer gevaar in het leven van de inwoners van de vele vissersdorpjes aan de kusten van Noord-Holland, Utrecht, Gelderland, Overijssel en Friesland.

Er is behoefte aan bescherming tegen het water. Al in de 17^e eeuw zijn daar ideeën over: dijken bouwen in de Zuiderzee en dan droogpompen. Daarmee wordt de kustlijn korter en de inpoldering zorgt voor landwinning. Dat zou de oplossing zijn. Toch heeft het heel wat voeten in de aarde voordat dit allemaal tot stand kan komen.

Waterbouwkundigen stellen plannen op. Die variëren: van de hele Zuiderzee inpolderen tot de Waddeneilanden aan toe, tot bescheidener versies van indammen. Voor een waterland als Nederland is het niet eenvoudig de juiste beslissing te nemen om het iedereen naar de zin te maken. De Zuiderzee heeft immers niet alleen vijandige verwoestende golven, maar zorgt ook voor broodwinning voor de vissers. In hun ogen zijn de plannen van de droogmaking onverantwoord.

De noodzaak van afsluiting van de Zuiderzee voelt men na de watersnoodramp van januari 1916 op zijn hevigst. Daarnaast is er in 1918 steeds minder voedsel beschikbaar vanwege de Eerste Wereldoorlog. Door inpoldering van de Zuiderzee zouden er goede kleigronden voor landbouw beschikbaar kunnen komen.

De Zuiderzeewerken zijn immens. Het is het geheel van projecten waarmee de Zuiderzee wordt afgesloten tot IJsselmeer en waarbij delen hiervan worden ingepolderd. De Zuiderzeewerken behoren tot de rootste waterbouwkundige projecten die ooit zijn uitgevoerd.

Op 14 juni 1918 wordt de Wet tot afsluiting van de Zuiderzee aangenomen: het startschot van uitvoering van het plan van Ingenieur Cornelis Lely. Een mijlpaal voor alle provincies, gemeenten en waterschappen die aan of in de voormalige Zuiderzee (het huidige IJsselmeer) liggen.

De Zuiderzeewet is het begin van de Zuiderzeewerken die het hart van Nederland bescherming bieden tegen de gevaren en grillen van de Zuiderzee en de drooglegging voor landwinning.

Bron: www.100jaarzuiderzeewet.com.